از آنجائیکه ماهیت عملیات بیمه را میتوان در نظام کمک های دو جانبه برای پرداخت پول خون (دیه) در آداب و رسوم عرب نیز مشاهده کرد، از اینرو، قضات مسلمان عموماً معتقدند که مفهوم بیمه با مفهوم "شریعت" تناقضی ندارد.
در حقیقت، اصل غرامت ومسئولیت گروهی مورد قبول اسلام و پیامبر اکرم بوده است. حقوقدانان مسلمان، اذعان دارند که پایه و اساس مسئولیت مشترک در نظام عقیلا که توسط مسلمانان مکه (مهاجرین) و مدینه (انصار) مطرح شده بود، شالوده بیمه مشترک را بنا نهاد.
تعالیم اسلام بعنوان یک دین کامل، دربرگیرنده کلیه مفاهیم صلح، رفاه اقتصادی، پیشرفت مسلمانان در زندگی شخصی، فامیلی و در سطح امت میباشد.
بمنظور آشکار ساختن اهمیت این موضوع در زندگی یک مسلمان، اسلام خواستار حفظ یکسری حقوق اولیه میباشد نظیر:
ـ حق حفاظت از دین
ـ حق حفاظت از زندگی
ـ حق حفاظت از شخصیت، شأن و منزلت انسانی
ـ حق حفاظت از اموال
ـ حق حفاظت از افکار
یک نظریه پذیرفته شده عمومی می گوید که بیمه اسلامی اولین بار در اوایل قرن دوم عصر اسلام بوجود آمد. این امر درست زمانی مطرح شد که عرب های مسلمان رابطه تجاری خود را با هند، مالایا، مجمع الجزایر و سایر کشورهای آسیایی گسترش داده بودند. تجار بدلیل مسافرتهای طولانی، در نتیجه حوادث ناگوار و دزدی در راه، اغلب با خسارتهای سنگینی مواجه میشدند.
بر مبنای اصل اسلامی " همکاریهای دو جانبه " به روش درست، همگی تجار به گرد هم جمع شدند تا قبل از انجام مسافرتهای طولانیشان صندوقی تشکیل دهند. این صندوق بمنظور جبران خسارت افرادی از گروه بود که در نتیجه وقایع ناگوار دچار خسارت می شدند.
در حقیقت اروپاییان این روش را استقبال کرده و نام آن را "بیمه دریایی " نهادند. در پرتو نظریه فوق و همچنین احساس نیاز به داشتن پوشش بیمه ای، قضات مسلمان، نگاه فراتری نسبت به نظام اسلامی بیمه پیدا کردند. نتایج بررسیهای آنان نشان میدهد که بیمه در اسلام باید بر مبنای اصول تقابل و همکاری باشد. بر مبنای این اصول، نظام بیمه اسلامی شامل مسئولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک، وحدت و ... می باشد.
طبق نظر قضات، این مفهوم بیمه در اسلام مورد قبول میباشد زیرا :
1) اعضاء صندوق برای آسایش و رفاه مشترک اعضاء با یکدیگر همکاری می کنند.
2) هر عضو سهم خود را به صندوق پرداخت می نماید تا در موقع نیازِ عضو دیگر مورد استفاده قرار گیرد.
3) این مفهوم در زیر گروه/یا جزء تقسیمات قرارداد " هبه " می باشد که خسارتها را تقسیم و مسئولیت ها را طبق نظام صندوق مشترک، توزیع می نمایند.
4) تا زمانی که مساعدت و همکاری مطرح باشد، عنصر عدم اطمینان حذف خواهد شد.
5) هدف از بیمه کسب منفعت از دیگران نیست.
نظریه مورد قبول حقوقدان مسلمان اینست که عملیات بیمه ای مرسوم نوعی معامله تواتری به صورت خرید و فروش می باشد که با قوانین و الزامات شریعت اسلام بدلیل دارا بودن 3 عامل ذیل مطابقت ندارد:
1) القرار
عنصر القرار که به معنای نامعلوم یا عوامل احتمالی در اجرای قرارداد از آن یاد میشود در بیمه نامه های عمر و بیمه های عمومی مورد استفاده قرار می گیرد.
این عبارت به دلیل احتمالی بودن موضوع قرارداد یا موکد علیه می باشد چرا که یکی از اصول بنیادین قراردادهای اسلامی معلوم بودن موکد علیه یا موضوع قرارداد می باشد.
در چنین قراردادی، بیمه گذار مبلغ معینی (حق بیمه) پرداخت می نماید و در عوض شرکت بیمه پرداخت مبلغ معینی غرامت (مبلغ بیمه شده) را در صورت بروز وقایع فاجعه آمیز تضمین می نماید.
اما بیمه گذار از میزان خسارت آتی یا پرداخت آن توسط شرکت بیمه اطمینان ندارد.
علاوه بر این، هر نوع قرارداد که به نفع یک طرف قرارداد و باعث ایجاد خسارت ناعادلانه به طرف دیگر شود در گروه " قرار" طبقه بندی میشود.
این مسئله در بیمه نامه های عمر و عمومی صادق است. در حالت قبلی برای مثال، اگر بیمه گذار بخواهد قبل از روز خسارت، بیمه نامه را باطل کند، حق بیمه پرداختی را از دست میدهد.
به همین نحو، شرایط " استاندارد دوگانه" به معنای اخذ هزینه ابطال بیمه نامه عمومی از جانب بیمه گذار و برگشت قسمتی از حق بیمه در صورت ابطال بیمه نامه از جانب شرکت بیمه حاکم می باشد.
طبق فتوای صادره انجمن فقه اسلامی جده، تمامی انواع بیمه نامه های موجود از لحاظ شریعت اسلام غیرقابل اجرا می باشد. دلایل مطروحه به شرح ذیل می باشد:
1) قرارداد ـ (عدم اطمینان ـ احتمالی بودن)
قرارداد بیمه یک نوع قرارداد خرید و فروش است لذا طبق قوانین شریعت اسلام می بایست شرایط قرارداد خرید و فروش را داشته باشد. یکی از شرایط این نوع قراردادها مشخص بودن موضوع مورد معامله است. یعنی هم خریدار و هم فروشنده می بایست از مبلغ معامله در زمان معامله آگاه باشند.
متأسفانه بیمه به خاطر ماهیتش احتمالی یا محتمل الوقوع است. شخص نمی تواند پیش بینی کند که خسارت چه زمانی و با چه شدتی بروز خواهد کرد.
بنابراین به دلیل وجود عامل " القرار " (احتمالی بودن) قراردادهای فعلی بیمه با شرایط قراردادهای خرید و فروش مورد نظر شریعت اسلام مطابقت نمی کند بنابراین مورد قبول نمی باشند.
2) قمار ـ به موجب وجود القرار در قراردادهای بیمه، عنصر قمار نیز در این بحث مطرح می شود. این مطلب بدان معنا نیست که بیمه نوعی قمار کردن است اما بدلیل ماهیت احتمالی یکطرف قرارداد به طور ناعادلانه ای متمکن می شود.
3) ربا (بهره) ـ معمولاً شرکتهای بیمه اطمینان میدهند که درآمد حاصل از سرمایه گذاری آنها با حداقل ریسک، حداکثر خواهد شد. با در نظر گرفتن عنصر فراریت بازار سرمایه، بیشتر حق بیمه ها به سرمایه گذاریهای بهره بردار تعلق میگیرد. با توجه به دلایل فوق الذکر، محققین اسلامی در سراسر جهان، بدنبال جاگزینی برای تأمین نیاز روزافزون بیمه هستند.
در سال 1958 انجمن فقه اسلامی جده، سیستم "تکافل" را بعنوان یک جایگزین ماندگار برای بیمه به تصویب رساند.
تکافل:
تکافل به عنوان طرحی بر مبنای برادری / اخوت، وحدت و همکاری دو جانبه تعریف میشود به صورتی که کمکهای مالی دو جانبه بین اعضاء در صورت نیاز هر یک از اعضاء و توافق سایرین فراهم می نماید.
" تکافل " اسمی است مأخوذ از فعل عربی " کفال " به معنای رسیدگی کردن /برآورده کردن نیاز یک شخص.
تکافل به معنای کمکهای متقابل در بین اعضاء گروه میباشد، بدین معنی که هر عضو از گروه سعی و تلاش می کند تا شخص نیازمند در گروه را حمایت نماید.
این عملیات درست مثل بیمه های مشترک می باشد که در سالهای اولیه پیدایش بیمه، نیز استفاده میشد و حتی امروزه نیز بین گروهی از افراد مورد استفاده قرار می گیرد.
مفهوم اصلی " تکافل "پرداخت حق بیمه بر مبنای تبرع (همکاری یا هدیه) می باشد. قصد و نیت برای پرداخت اعانه (پرداخت بصورت هدیه) نوع یا ماهیت قرارداد را عوض می کند زیرا قرارداد دیگر ماهیت خرید و فروش نداشته بلکه یک نوع قرارداد اعانه یا مشارکت میباشد.
از لحاظ شریعت اسلام، این حالت، الزامات قرارداد را عوض می کند و از اینرو قرارداد تکافل جایگزین ماندگاری برای بیمه خواهد بود.
تفاوت دیگر تکافل با سایر قراردادها این است که درآمد حاصل از سرمایه گذاری عملیات تکافل طبق شریعت اسلام مصرف شود.
عبارت تکافل در زمان پیامبر اکرم (ص) نیز مورد استفاده قرار میگرفت یعنی زمانی که مسلمانان به صندوقی که "الکنز" نامیده میشود و تحت نظام عقیل قرار داشت، کمک می کردند.
این اعانات به منظور کمک به عضوی از اعضاء جامعه شان بود که مسئول پرداخت دیه (پول خون) بودند.
مهمترین جنبه های عملیات تکافل در ذیل بطور اختیار بیان شده است:
ـ شرکت، پذیرنده ریسک نیست.
ـ شرکت بعنوان مدیر و امین و ناظر بر عملیات تکافل محسوب می شود.
ـ تمامی اعانات پرداخت شده توسط اعضاء در صندوق تکافل موسوم به " وقف " ذخیره می شود.
ـ تمامی پرداختها حاصل از منافع تکافل (یعنی خسارات) از محل صندوق وقف تأمین میشود.
در همان زمان، پولی که به صندوق تکافل وارد میشد به سرمایه گذاری که مورد قبول شریعت اسلام بود تخصیص می یافت.
ـ اگر از محل صندوق وقف تکافل، سود و منفعتی عاید شد، بین اعضاء صندوق تقسیم خواهد شد.
تکافل به معنای ترویج اخوت اسلامی بین اعضایی است که بار مسئولیت یکدیگر را پذیرفته اند.
