جهان بیمه

شرکت‌های بیمه و بازار پول و سرمایه

جویبار و دریا

معصوم ضمیری     

دکتر مجید قاسمی     

چکیده

شرکت‌های بیمه از طریق پذیرش ریسک‌های متنوع و همچنین تجهیز و تقویت منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در بازار پول و سرمایه، نقش موثری در توسعه اقتصادی کشور دارند و به همین علت از جمله مباحث طرح تحول در صنعت بیمه، موضوع تعامل صنعت بیمه و بازار پول و سرمایه است.

در این مقاله؛ معصوم ضمیری مدیرعامل و دکتر مجید قاسمی رئیس‌هیات مدیره بیمه پاسارگاد، جایگاه صنعت بیمه کشور را در مقایسه با بازار جهانی بیمه و جایگاه شرکت‌های بیمه در بازار مالی کشور بررسی کرده، ضمن نگاهی به پدیده همکاری بانک و بیمه (Bancassurance)، موانع و محدودیت‌های موجود برای حضور موثر شرکت‌های بیمه در بازار پول و سرمایه را برشمرده‌اند.

توسعه اقتصادی کشور یکی از اهداف اساسی جمهوری اسلامی ایران است و رسیدن به آن نیاز به ابزارهایی دارد که مهم‌ترین آنها پویایی، تکامل و توسعه بازارهای مالی شامل بازار پول،‌ بازار سرمایه و صنعت بیمه است.

صنعت بیمه یکی از نهادهای مهم در بازار مالی است که در کنار نهادهای مالی دیگر، ضمن قبول ریسک‌های متنوع سرمایه‌گذاری، به‌‌ تجهیز و تقویت منابع به‌منظور سرمایه‌گذاری در واحدهای اقتصادی نیز کمک می‌کند.

در این مقاله برآنیم تا ضمن بررسی نقش شرکت‌های بیمه در بازار پول و سرمایه از طریق سرمایه‌گذاری منابع مالی و پذیرش ریسک‌های مربوط، نگاهی اجمالی به جایگاه این صنعت در بازار جهانی بیمه و بازار مالی کشور داشته باشیم.

برای بررسی این موضوعات از اطلاعات بیمه‌ای مندرج در نشریه معتبر سیگما در سال 2007 استفاده شده است.

بر اساس آمارهای این نشریه، کل حق بیمه بازار بیمه جهان در سال 2007 بیش از 061/4 میلیارد دلار بوده که کشور ما با داشتن حدود 5/3 میلیارد دلار حق بیمه در بخش بیمه‌های بازرگانی، معادل 09/0 درصد از کل حق بیمه جهان را به خود اختصاص داده و در بین کشورهایی که آمار آنها گزارش شده است؛ از نظر حجم حق بیمه در جایگاه چهل‌وهفتم جهان قرار دارد. از سوی دیگر، در سال 2007 حق بیمه سرانه کشور بیش از 2/49 دلار بوده که از این حیث رتبه هفتاد و هفتم جهان را احراز کرده‌ایم.

از آنجا که مطابق آمار نشریه یادشده، براساس درآمد ناخالص داخلی، رتبه 30 جهان متعلق به کشور ایران بوده است؛ می‌توان نتیجه گرفت با وجود رشد و توسعه بخش بیمه‌ای در سال‌های اخیر، برای رسیدن به رتبه‌ای هم‌تراز با رتبه اقتصادی کشور تلاش بسیاری باید انجام گیرد.

به‌منظور تحلیل موضوع، اطلاعات مربوط به حجم حق بیمه تولیدی، حق بیمه سرانه و رتبه بیمه‌ای تعدادی از کشورهای جهان در دو گروه منتخب به ترتیب زیر استخراج و ارائه می‌شود:

گروه اول: ‌ده کشور پیشرفته بیمه‌ای جهان.

گروه دوم: ده کشور منتخب از کشورهای آسیایی و افریقایی.

همان‌طور که از جدول یک ملاحظه می‌شود بیش از 9/77 درصد حق بیمه جهان که حدود  165/3 میلیارد دلار است متعلق به ده کشور آمریکا، انگلستان، ژاپن،‌ فرانسه، آلمان، ‌ایتالیا، کره‌جنوبی، هلند،‌ کانادا و چین است که کشور آمریکا با داشتن حدود 230/1 میلیارد دلار حق بیمه، رتبه اول را در جهان داراست. همچنین حق بیمه زندگی در کشورهای یادشده از حدود 35 درصد کل حق بیمه (در کشور هلند) تا حدود 78 درصد (در کشور ژاپن) متغیر است که متوسط حق بیمه زندگی برای ده کشور یادشده در سال 2007 نسبت به کل حق بیمه تولیدشده آنها معادل 5/58 درصد است. حق بیمه زندگی در ایران حدود 13/6 درصد از کل حق بیمه کشور است.

جدول شماره 2، حجم حق بیمه تولیدی ایران را به تفکیک بیمه‌های زندگی و غیرزندگی، با 10 کشور منتخب آسیایی و آفریقایی مقایسه می‌کند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود،‌ حدود 5/0 درصد از کل حق بیمه جهان که حدود 195 میلیارد دلار است متعلق به این ده کشور است که کشور تایوان با داشتن حدود 60 میلیارد دلار حق بیمه، رتبه چهاردهم را در جهان داراست، در حالی‌ که از نظر ضریب نفوذ بیمه با نرخ 7/15 درصد، ‌در رتبه اول جهان قرار دارد. قابل ذکر است که از این درصد 9/12 آن مربوط به بیمه‌های زندگی است. در بین ده کشور منتخب آسیایی و افریقایی، ترکیه و امارات در جایگاه بالاتر و پاکستان، لبنان و بنگلادش در مرتبه‌ای پایین‌تر از ایران قرار دارند و به ترتیب در جایگاه 34، 46، 60، 68 و 84 جهانی ایستاده‌اند.

جایگاه ده کشور اول جهان از نظر حق بیمه سرانه به این ترتیب است: ایرلند (با 171/7 دلار حق بیمه سرانه)، انگلستان، هلند، سوئیس، دانمارک، فرانسه، بلژیک، آمریکا، فنلاند و نروژ (77/3 دلار حق بیمه سرانه). متوسط حق بیمه سرانه این ده کشور 143/5 دلار است که 65 درصد آن (353/3 دلار) مربوط به بیمه‌های زندگی است.

اما در بین ده کشور منتخب آسیایی و افریقایی، سنگاپور با سرانه حق بیمه 776/2 دلار، بیشترین حق بیمه سرانه را داراست (رتبه 17 جهان) که 248/2 دلار آن (معادل 81 درصد) مربوط به بیمه‌های زندگی و مبلغ 531 دلار (معادل 19 درصد) مربوط به بیمه‌های غیرزندگی است. پس از سنگاپور، تایوان (رتبه 19 جهان)، افریقای جنوبی (رتبه 31 جهان)، امارات (رتبه 34 جهان)، مالزی (رتبه 44 جهان)، لبنان (رتبه 53 جهان)، ترکیه (رتبه 62 جهان) و ایران (رتبه 76 جهان) قرار دارند.

نگاهی به جایگاه شرکت‌های بیمه در بازار مالی کشور

شرکت‌های بیمه به اتفاق بازار پول و سرمایه، بازار مالی کشور را تشکیل می‌دهند. در این بازار شرکت‌های بیمه علاوه بر تقبل ریسک و توسعه تامین بیمه‌ای، فعالیت‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در بازار پول و سرمایه را نیز برعهده دارند. بدیهی است شرکت‌های بیمه در جهت ایفای تعهدات خود در مقابل بیمه‌گذاران و سهام‌داران باید منابع مالی خود را با ریسک و بازده معقول، سرمایه‌گذاری کنند.

اهم منابع مالی شرکت‌های بیمه را می‌توان در سه بخش جداگانه به ترتیب زیر طبقه‌بندی کرد:

- منابع حاصل از حقوق صاحبان سهام (ارزش ویژه)

- منابع حاصل از ذخایر فنی

- سایر منابع

با مراجعه به صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه مستقیم، در سال 1385 که بیمه مرکزی ایران منتشر کرده است، خلاصه اطلاعات و مبالغ منابع یادشده عبارتند از:

سرمایه پرداخت‌شده:                 5/6  هزار میلیارد ریال

اندوخته‌ها و سود انباشته:              2   هزار میلیارد ریال

مجموع منابع حاصل از حقوق صاحبان سهام:

            5/8  هزار میلیارد ریال

بیمه‌های زندگی:                       5/1 هزار میلیارد ریال

بیمه‌های غیرزندگی            :                5/16 هزار میلیارد ریال

مجمع ذخایر فنی:                      18 هزار میلیارد ریال

بدهی‌های بلندمدت:                                  3 هزار میلیارد ریال

بدهی‌های جاری:                       5/5 هزار میلیارد ریال

جمع:                                     5/8 هزار میلیارد ریال

جمع کل:                                 35 هزار میلیارد ریال

با نگاهی اجمالی به‌صورت‌های مالی شرکت‌های بیمه، مصارف منابع یادشده عبارتند از:

سرمایه‌گذاری‌ها و مطالبات بلندمدت: 10 هزار میلیارد ریال

دارایی‌های ثابت مشهود و نامشهود: چهار هزار میلیارد ریال

سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و وجوه نقد: 9 هزار میلیارد ریال

حساب‌ها و اسناد دریافتی: 11 هزار میلیارد ریال

سایر دارایی‌ها: یک هزار میلیارد ریال

جمع‌کل: 35 هزار میلیارد ریال

همان‌طور که ملاحظه‌ می‌شود،‌ سرمایه پرداخت‌شده شرکت‌های بیمه مستقیم مجموعا 5/6 هزار میلیارد ریال است. در صورتی ‌که سرمایه بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی مطابق آمار منتشره بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در پایان سال 1385 حدود 160 هزار میلیارد ریال بوده است که مقایسه اقلام یادشده نشان می‌دهد سرمایه شرکت‌ها بیمه نسبت به سرمایه بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی حدود چهار درصد بوده است.

ذخایر فنی شرکت‌های بیمه مستقیم در پایان سال 1385 معادل 18 هزار میلیارد ریال است که مبلغ 5/1 هزار میلیارد ریال آن (حدود 5/91 درصد) مربوط به بیمه‌های زندگی و مبلغ 5/16 هزار میلیارد ریال آن (حدود 5/91 درصد) مربوط به بیمه‌های غیرزندگی است؛ بنابراین نه‌تنها کل ذخایر فنی شرکت‌های بیمه در مقایسه با سایر منابع مالی در بازار مالی کشور از رقم قابل توجهی برخوردار نیست؛ بلکه سهم ذخایر بلندمدت (بیمه‌های زندگی) در آن بسیار اندک است.

از مبلغ 10 هزار میلیارد ریال سرمایه‌گذاری‌ها و مطالبات بلندمدت، حدود 60 درصد آن به‌صورت سرمایه‌گذاری در شرکت‌های خارج از بورس، سپرده‌های بانکی و مطالبات بلندمدت و بقیه به مبلغ حدود 4 هزار میلیارد ریال، به‌صورت سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس است که در مقایسه با ارزش روز سهام در بورس اوراق بهادار در پایان سال 1385 که حدود 400 هزار میلیارد ریال بوده است،‌ نشان‌هنده حضور شرکت‌های بیمه در بازار سهام بورسی به میزان یک درصد است.

از مجموع سرمایه‌گذاری بلندمدت، کوتاه‌مدت و وجوه نقد شرکت‌های بیمه در پایان سال 1385، حدود 8 هزار میلیارد ریال آن به‌صورت سپرده‌های بانکی و وجوه نقد است. آمار بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در پایان سال 1385 سپرده‌های بخش غیردولتی را 223/1 هزار میلیارد ریال و سپرده‌های بخش دولتی را 71 هزار میلیارد ریال اعلام کرد، که بدین ترتیب سهم شرکت‌های بیمه از مجموع سپرده‌های بانکی معادل 6/0 درصد بوده است.

همان‌طور که در جدول شماره 4 نیز ملاحظه می‌شود، حدود 61 درصد تولید شرکت‌های بیمه مربوط به بیمه‌های اتومبیل است که حدود 48 درصد آن سهم بیمه‌های شخص ثالث و بقیه مربوط به بیمه بدنه اتومبیل است. در رشته بیمه شخص ثالث ضریب خسارت حدود 96 درصد و ضریب خسارت رشته بیمه بدنه حدود 78 درصد بوده است. سهم حق‌بیمه‌های غیرزندگی در بازار بیمه کشور در سال 1385 معادل 9/93 درصد است.

با نگاهی اجمالی به سهم هریک از رشته‌های بیمه‌ای از کل تولید بازار بیمه کشور و ضریب خسارت آن می‌توان نتیجه گرفت که ترکیب تولید بازار بیمه با ضریب خسارت رشته‌های مختلف آن متناسب نیست.

نگاهی به فعالیت‌ مشترک بانک و بیمه در جهان

فروش بیمه توسط شعب بانک از حدود 30 سال پیش در کشورهای اروپایی شروع شده و به تدریج در سایر کشورهای جهان ازجمله برخی کشورهای آسیایی رواج یافته است.

پیدایش و توسعه فروش بیمه از طریق شعب بانک، تحول مهمی در بخش خدمات مالی محسوب می‌شود، به ترتیبی که بانک‌ها و شرکت‌های بیمه، همکاری مشترک در عرضه بیمه را تکمیل‌کننده دامنه فعالیت موجودشان تلقی و از این جهت برای هر دو طرف، سودآور ارزیابی کرده‌اند.

دلایل عمده بانک‌ها برای عرضه بیمه در شعب خود را می‌توان به‌صورت کلی و به ترتیب زیر خلاصه کرد:

- ایجاد درآمد از محل کارمزد فروش بیمه؛

- ایجاد فرصت برای افزایش کارایی کارکنان در عرضه خدمات بیمه‌ای؛

- پاسخگویی به درخواست مشتریان و ارائه خدمات گسترده به آنها؛

- بازیافت بخشی از هزینه‌های ثابت بانک از محل درآمد فعالیت‌های بیمه‌ای.

دلایل عمده شرکت‌های بیمه برای عرضه خدمات از طریق شعب بانک‌ها را نیز می‌توان به‌صورت کلی در موارد زیر خلاصه کرد:

- دسترسی به مشتریان بالقوه جدید از طریق سهولت ارتباط با آنها در شعب بانک‌ها؛

- جلب اعتماد مشتریان برای خرید بیمه‌نامه با استفاده از اعتبار بانک عرضه‌کننده؛

- استفاده از خدمات بانکی در وصول حق بیمه، به روشی آسان و قابل کنترل؛

- کاهش هزینه‌های فروش و افزایش حجم تولید.

بررسی موانع و محدودیت‌های صنعت بیمه در  بازار پول و سرمایه

موانع موجود را می‌توان به دو گروه اصلی زیر تقسیم کرد:

- موانع موجود در تجهیز منابع قابل سرمایه‌گذاری؛

- موانع موجود در استفاده از منابع قابل سرمایه‌گذاری در بازار پول و سرمایه؛

اما در خصوص موانع موجود در تجهیز منابع قابل سرمایه‌گذاری، موارد زیر قابل ذکر است:

- سرمایه اندک شرکت‌های بیمه در مقایسه با سرمایه سایر اجزای بازار مالی که قبلا در بررسی وضعیت مالی شرکت‌های بیمه به آنها اشاره شده و بعضا متاثر از مقررات محدودکننده در ورود سرمایه توسط سرمایه‌گذاران بالقوه در این صنعت است.

- حجم اندک ذخایر فنی شرکت‌های بیمه به دلیل عدم گسترش بیمه‌های زندگی و عدم تناسب نسبی در ترکیب تولید بازار بیمه کشور است.

همان‌طور که قبلا اشاره شد، سهم عمده تولید کشور به بیمه‌های اتومبیل اختصاص دارد که در سال‌های اخیر نه تنها موجب تقویت ذخایر فنی شرکت‌ها بیمه نشده. بلکه باعث تضعیف و تحلیل ذخایر مذکور نیز گردیده است؛ که دلیل عمده آن عدم تناسب حق بیمه با خسارات پرداختی به‌ویژه در بیمه شخص ثالث است.

- عدم توسعه بیمه‌های بازرگانی متناسب با جایگاه اقتصادی کشور، به علت وجود مقررات محدودکننده و ضوابط دست‌وپاگیر در طراحی و عرضه محصولات جدید بیمه‌ای؛

- عدم توسعه فعالیت مشترک بیمه و بانک (BANCASSURANCE) به ترتیبی که در سایر کشورها مورد توجه قرار گرفته است.

درخصوص موانع موجود در استفاده از منابع قابل سرمایه‌گذاری در بازار پول و سرمایه نیز می‌توان به ضوابط و مقررات حاکم بر سرمایه‌گذاری توسط شرکت‌های بیمه و عدم ثبات نسبی در بازار پول و سرمایه به‌ویژه در بازار سرمایه اشاره کرد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد

با عنایت به موارد مطرح‌شده می‌توان نتیجه گرفت:

1- صنعت بیمه کشور در مقایسه با بازار جهانی، به‌منظور کسب جایگاه مناسب خود نیازمند تلاش و سرمایه‌گذاری بیشتر است.

2- ضوابط و مقررات حاکم بر ورود سرمایه‌های جدید و فعالیت‌های بیمه‌گری در عدم توسعه و کسب جایگاه مناسب صنعت بیمه تاثیرگذار بوده است.

3- سهم بیمه‌های عمر به‌عنوان ابزاری مهم در تجهیز منابع بلندمدت برای سرمایه‌گذاری در بازار پول و سرمایه ناچیز است.

4- صنعت بیمه کشور به دلایل گفته شده به‌عنوان یکی از نهادهای بازار مالی شناخته می‌شود که جایگاه قابل توجهی در بازار پول و سرمایه ندارد.

به‌طورکلی موارد زیر را برای حضور موثر صنعت بیمه در بازار پول و سرمایه می‌توان پیشنهاد کرد:

1- ایجاد انگیزه‌های لازم برای افزایش حجم سرمایه‌گذاری مستقیم در صنعت بیمه از طریق افزایش سرمایه شرکت‌های موجود و ایجاد شرکت‌های جدید به‌ویژه شرکت‌های بیمه تخصصی مانند شرکت بیمه تخصصی عمر، شرکت بیمه اتکایی و...

2- ایجاد زمینه‌های لازم برای تقویت ذخایر فنی قابل سرمایه‌گذاری به‌صورت بلندمدت ازطریق: توسعه بیمه‌های عمر با جنبه پس‌اندازی آنها و توسعه بازار بیمه ازطریق طراحی محصولات جدید بیمه‌ای

3- طراحی روش‌های همکاری شرکت‌های بیمه با بازار پول و سرمایه برای توسعه بازار مالی از طریق همکاری‌های بیمه و بانک در فروش بیمه‌نامه از طریق شعب بانک‌ها، توسعه پوشش‌های بیمه‌ای به‌عنوان وثایق مورد قبول بانک‌ها، توسعه فناوری اطلاعات به‌منظور ایجاد سهولت در صدور بیمه‌نامه و وصول حق بیمه‌‌ها و بالاخره همکاری‌های بیمه‌ و بازار سرمایه از طریق توسعه بیمه‌های مربوط به بازار سرمایه درجهت کاهش دامنه نوسانات ارزش سهام.